вторник, 24 июня 2014 г.

Тыва Республиканың Минздрав-тың чиңгине сайтызынче чажыт (анонимно) билдириишкин бижип болур бе?

   Экии, хүндүлүг чон!

Май 23-те бистиң сайтывыстың "Bk"-да группазынга ажыглакчыдан мындыг айтырыг келген.
Айтырыг долузу-биле: "Здравствуйте, минздравче анонимно сайтызынче бо районный эмчилерге хамаарышкан жалобтар киирип болур чеве, можно анонимно) спасибо заранее". 
Салдынган айтырыгга харыы бээр дээш, оралдажып, баштай Минздравтың чиңгине сайтызының адрезин дорааан тып алдывыс: http://www.minzdrav.tuva.ru/. Улаштыр ол-ла чиңгине сайтче чагаа бижиир "интернет-приемная" деп арга-биле Минздравче айтырыывыс чоргустувус.  Түңнелинде айтырыывыска харыы июнь 20-де e-почта таварыштыр келген. 
Долу харыыны силер-биле үлежип тур бис:



Айтырыыңар дээш четтирдивис! Ажыл-агыйыңар бүдүнгүр-ле болзунам! 

Сайтывыс адрези: bodal.ru
"Вк"-да группавыс: http://vk.com/bodalru

вторник, 17 июня 2014 г.

Чаш уругнуң төрүттүнгенинде база 3 харлыында эрттирер дою.

"Тыва кижиниң үш доюн эрттирериниң чуруму" деп номдан үзүндү.
...

I.
ЧАШ УРУГНУҢ ТӨРҮТТҮНГЕНДЕ БАЗА
3 ХАРЛЫЫНДА ЭРТТИРЕР ДОЮ


1. Төрүттүнген чаш уругнуң дою
    Тыва кижиниң аажы-чаңы төрүмелинден-не төлзүрек, ижинниг ава божуур деп барганда, ону чоок кижилери кичээнгейлиг карактап, кадыының байдалын айтырып, сагыш човап, үргүлчү омак-сергек болуп, багай чүүлдерни сеткилинге чоок албайн, бүгү бодалын келир үеде төрүттүнер төлү кадык-шыырак болурунче угландырарын күзеп, сеткилин чугаалажыр.

    Төрүттүнген чаш уруг элээн доругуп, ооң иези быжыгып келген соонда, уруг дою деп ёзулалдың бирги чадазын эрттирер.

    Уруг дою — төрүттүнген төлүнге бараалгаткан, өг-булениң кежигүннерин болгаш чоок кижилерин хаара тудуп, өөрүшкүнү илереткен өг-бүлеге эрттирер байырлал болур. Олчазы чүү болганын улус кончуг сонуургаар. Ынчангаш, ол байырлалга чыглып келген кижилерниң аразынга, төрүттүнген чаш уругга ат тыпсыры-биле "Ат адаар" деп мөөрей хевирлиг ёзулалды эрттирер турган. Кижи бүрүзү бодунуң адаар дээн адын адап бээрге, чаш төлдүн ада-иези хөй аттар аразындан бир атты шилип алыр. Чаш уругга ат тывыскан кижи, ол хүнден эгелеп, ол уруг өгленип-баштангыже чедир, онзагай харыысалгалыг болур. Азы, чок болза, ада-иези боттарының, баш бурунгаар шилип алган адын чыглып келген чонунга таныштырып, оларның чүүлдүгзүнгенин азы чөшпээрелин чедип алыр турган.
    Амгы үеде шажын-чүдүлгениң сайзырааны-биле, төрүттүнген чаш уругнуң ада-иези дуган-хүрээге барып, лама-башкылардан сүме айтырып, ат чалап алыры чаңчыл болуп бар чыдар.
    Оол уругга бир янзы йөрээл болгаш тускай ат бээр.
    Чаш уруг төрүттүнерге ооң келир үеде чуртталгазы эки, каң кадык, аас-кежиктиг болзун дээш, алгыш-йөрээл күүседир. Ол йөрээлдерни оол уругнуң азы кыс уругнуң төрүттүнгениниң аайы-биле, улуг назылыг чоок кижилери кылыр турган.
    Оол уруг төрүттүнген болза, эң улуг назылыг чоок төрели болур эр кижи йөрээл салыр:
            Пар ыяш баглааштыг болзун!
        Бажын саваан аъттыг болзун!
Ал-боду сөөккүр болзун,
     Давып-самнап өзер болзун!
        Дөр сыңмас төрелдиг болзун,
                    Дөргүн сыңмас бода малдыг болзун!
                 Өдек сыңмас шээр малдыг болзун,
          Ойнап-хөглээр өөрлүг болзун!
      Каңгай эзер олуттуг болзун,
            Кара киш кежи бөрттүг болзун!
       Эвилең чаңныг үрен болзун,
          Экер эр бооп чурттаар болзун!
 Улуг кижи көрүп каанда,
            Орук чайлап хүндүлээр болзун!
    Уруг чашты көрүп каанда,
              Бажын чыттап чассыдар болзун!

    /Сотпа Ойлуевич сактып алганган, 1901-1976 чылдарда чурттап чораан. 1973 чылдың, август 3 чаазында дыңнап бижээн. Чөөн-Хемчик кожуун Хөндергей сумузу/.
  
    Оол уруг төрүттүнерге, бурун өгбелер ол чаш амытан кадык-шыырак, чазык-чаагай болгаш биче сеткилдиг кижи болурун алгап-йөрээп каарын бо алгыш көргүзүп турар.
  
    Кыс уруг төрүттүнерге, бир янзы уткалыг мындыг хевирлиг йөрээлди эң улуг назылыг, чоок төрели болур херээжен кижи салыр:    
               Үнер хүндүс үнген-дир сен,
              Кыс бооп төрүттүнген-дир сен!
     Ус-куш дег шевер болзун,
           Улуг назын назылаар болзун!
                       Анай, хураган кодан сыңмас болзун,
                 Акы, дуңмазы өг сыңмас болзун!
  Оду-көзү өшпес болзун,
    Оюн оя чурттаар болзун!
             Каттыраңнаан чаңныг болзун,
    Каас-коя хептиг болзун!
         Чассыг-хоюг үннүг болзун,
         Саяк аъттыг кадын болзун!

    /Донгак Барыкаан Хуралбайевна  сактып алганган, 1898-1975 чылдарда чурттап чораан. 1973 чылдын август 5 чаазында дыңнап бижээн. Чөөн-Хемчик кожуун. Хөндергей суур/.

    Кыс бооп төрүттүнген төл чараш, эвилең болгаш кээргээчел болзун дээн күзел бо йөрээлдиң утказы бооп турар.
    Допчулап чугаалаарга, тыва кырганнар бодунуң ыдыктыг чагыын чаш уруг кавайда чыдырда-ла, йөрээл дамчыштыр берип каар чаңчылдыг турган.
    Уруг доюнга холбаштыр мындыг бир чүүлдү билип алыры чугула. Тыва ёзуда каң-кадык болгаш угаан сарыылдыг кандыг-даа кижи төл чок кырып өлбес, чер кырынга изин истээр төлүн арттырар ужурлуг. Чамдык таварылгаларда, төлзүрээн өг-бүле уруг дилеп аар, амгы үеде бичии уруглар бажыңындан хоойлу ёзугаар азырап алыр.
    Хөй чылдарда төл чок чурттаан өг-бүле, чаш уруг азырап алган таварылгада, уруг дилеп азы алганынга амырап, уруг доюн эрттирип болур. Уруг азырап алганынга бараалгаткан дой, уруг төрүттүнгенинге бараалгаткан дой-биле бир дөмей.
  
    Уруг доюн эрттирип турда, аъш-чем элбек болгаш ёзулалды эки шынарлыг, чараш кылдыр эрттирер. Хөй арага-дары ажыглаары база эзирик турары хоруглуг. Чүге дээрге, чаш уругнуң доюн канчаар эрттиргенинден ооң келир үеде канчаар амыдырап-чурттаары дорт хамаарылгалыг.
    Тыва кижиге төлдүг болуру эң улуг аас-кежик, ынчангаш уруг дою өг-бүлеге өөрүшкүлүг байырлал болур.
    Уруг дою - төрүттүнген төлүнге тураскааткан, өг-бүлениң кежигүннерин болгаш чоок кижилерин хаара тудуп, өөрүшкүнү илереткен өг-бүлеге эрттирер байырлал.

2. Бичии уругнуң бажының дүгүн кыргыырының дою

    Баш дүгүн кыргыырының дою - уруг үш харлап чорда болур. Үш харлаан уругнуң, ада-иези оглунуң азы уруунуң бажының дүгүн кыргыдар хүннү тускай айтырып алыр.
  Бичии уругнуң бажының дүгүн кыргыдарының кол ужуру болза, үш харлаан уругну өнчүлендирери болур. Бажының дүгүн кыргыткан хүнүнде төрелдериниң болгаш чоок кижилериниң берген мал-маганы база эт-севи ол чаш-амытанның шуут өнчүзү бооп артар. Чижээлээрге, кандыг-бир чылдагаан ужун, уругнуң доюнда айтып берген иртти дөгерип чиир дээн болза, ол чаш амытандан айтырар, ооң орнунга өске малды айтып бээр.
    Үш харлаан уругнуң бажының дүгүн кыргыыр хүнге чалаттырып келир кижилер ол кыстың азы ол оолдуң даай-авалары, даайлары, күүйлери, кырган-авалары, дөргүл-төрели болгаш күзелдиг кижилер болур.
   Хачыны актап алыр, ол болза тудазынга ак пөс азы ак кадакты баглап алыры-дыр, ооң соонда бизин арылдыр артыжаар. Оол уругнуң эң улуг назылыг даайы кижи ооң бажын кыргыыр. Даайы кижи актаан хачыны алгаш, ол оолдуң бажын чассыдыр суйбагылааш, ооң бажын үш долгандыр демги хачыны хүнгээр алзы кыйбадыр. Оон ам даайы кижи чаш оолдуң бажының оң талазындан бир шымчым дүктү үзе кыргааш, авазынга тутсуп бергеш, мындыг хевирлиг йөрээл сөстерни чугаалаар:
    - Чаш үреним, бажың дүгүн баштай кыргыдым. Мен ышкаш узун назылыг боор сен. Сеңээ кулуннуг бора бени белекке бээр-дир мен. Ооң соонда ол кырган йөрээл салыр:


Ак дээрим, өршээзин,
Актаан хачым өршээзин.
Тос дээрим, өршээзин,
Тос ада-үрени мандызын.
Кезер дээш кеспедим,
Кедизинде бажының дүгү чаагай болзун.
Кыргыыр дээш кыргывадым,
Кырыыже дээр бажың дүгү дүшпезин 
Эр бооп доругуп өзер болзун.
Эзерлиг аътты мунар болзун.
Эгинниг чүве эннешпес болзун.
Эрбенниг ааска алыспас болзун.
Назы-хары мен дег узун болзун. 
Аксы-дылы мен дег тоолчу болзун.
Уйгу-хавы болбас болзун.
Улуг сеткил сеткивес болзун. 

    /Куулар Кенденчик Сембилович сактып алганган, 1904-1975 чылдарда чурттап чораан. 1973 чылдың август 5 чаазында дыңнап бижээн. Чөөн-Хемчик кожуун. Хөндергей суур/.

    Үш харлыг чаш төлдү хуузунда өнчүлүг кижи кылдыр йөрээп кааны ол.
  Кыс уруг үш харлаанда, хамыкты мурнай даай-авазы актаан хачыны туткаш, бажының дүгүн кыргыыр.
  -Өшкү саар чүвем! Мен ышкаш узун назылыг бол, уран-шевер бол. Сеңээ белек кылдыр бызаалыг инекти бээр-дир мен - деп, ол чугаалааш, бир шымчым кескен дүктү кыс уругнуң иезинге берип каар. Ооң соонда даай-авазы йөрээлин салыр:

Ак сүдүм чаштым.
Ак орууң алгадым.
Кыргыыр дээш кыргывадым,
Кыраан назыныңда бажың дүккүр болзун.
Куъдун Эмегелчин ээрен
Хумагалап турар болзун. 
Кулактары дыыжы болзун,
Карактары көскү болзун.
Бора хек дег ыраажы болзун, 
Мочурга дег өзүген болзун.
Торлаа дег өргүн болзун.
Тогдук дег чараш болзун.
Чон кайгаар шевер болзун.
Чораан чоруу бүдүнгүр болзун.
Улуг кижи көргеш, шайын хайындырар болзун.
Уруг кижи көргеш, курудун сунар болзун.

/Донгак Барыкаан Хуралбайевна сактып алганган, 1898-1975 чылдарда чурттап чораан. 1973 чылдың август 9 чаазында дыңнап бижээ. Чөөн-Хемчик кожуун. Хөндергей суур/.

Үш харлаан уругнуң бажының дүгүн кыргаан хүнде, ооң ада-иезиниң өөнге четкилеп келген дөргүл-төрелдер ол чаш амытанның бажының дүгүн бир шымчымны кыргааш, хире-шаа-биле белектерни бээр. Кыргып каан дүктү хаш хап иштинге суккаш, авазы кижи сыртыының иштинге шыгжап алыр. Ооң соонда үш харлаан уругнуң бажының дүгүн кыргаан төрелдерин болгаш чыглып келген кижилерни мага хандыр шайладыр, эъттедир - ону уруг дою дээр.
Уруг дою дээрге үш харлаан уругнуң хуу өнчүлүг болганын байырлап турары ол болур.
  Шаанда үш харлыг оол азы кыс уругнуң бажының дүгүн кыргаанда, белек айтыры база ужурлуг: адазы ыяап-ла төлдүг азы эжеш мал айтыр турган. Кулуннуг бе бергеш, кулунчактың адын Калчан-Шилги, бызаалыг инек бергеш, бызаазының адын Дөңгүр-Ак, хураганныг хой бергеш, хураганын Саарзык-Мыйыс‚ анайлыг өшкү бергеш, анайын Хертеш-Мыйыс деп адаар турган.
  Үениң сайзыралының аайы-биле ада-иезиниң үш харлаан оглунга азы уруунга бээр белектерниң утка-шынары өскерли берген. 
  Үш харлыг уругнуң бажының дүгүн кыргышкан өске кижилер чүнү белекке бээрин боттары билир. Оол уруг болза, эр кижиниң эдилелин болгаш эт-херекселин бээр. Кыс уруг болза, ава кижиниң эдилелин болгаш хер-херекселин бээр.
  Бажының дүгүн кыргыткан оол болгаш кыс уруг белекке алган мал-маганын боду карактажыр, ада-иезинге дузалажыр, топтуг-томаанныг болгаш дыңнангыр бооп өзер. Оол уруг, кыс уруг белекке алгылаан эдилелдерин болгаш хер-херекселин кырыыжеге чедир камнап эдилээр. Оол уруг, кыс уруг өзүп келгеш, тускай өг-бүле тудар, ынчаарга үш харлыында бажын кыргыткаш, белекке алгылаан эт-херексели база мал-маганы бодунуң хуузунда өнчү-хөреңгизи бооп артар. Үш харльхг чаш амы-танның мал-маган чүзүнү таныптар апаары, эт-севинге хумагалыг болуру база ада-иезиниң ажыл-хожулунга дузалажы бээри - бистиң эрте-бурунгу өгбелеривистен дамчып келген чаагай чаңчыл.

    /Василий Уйнукайның "Баш дүгүн кыргып тургаш" деп 1989 чылдың сентябрь 8-те "Шын" солунга парлаттынган чүүлүнден шилип алдынган/.


    Бичии уругнуң бажының дүгүн кыргыдарының кол ужуру болза, үш харлаан уругну өнчүлендирери.

    Ук ёзулалдарны төөгү эртемнериниң доктору, тыва хамнарның бүгү назынында Президентизи, Нью-Йорктуң эртем академиязының чиңгине кежигүнү, "Американың хамнаашкынның шинчилел фондузунуң хамнаар чоруктуң Дириг Эртинези" деп хүндүлүг аттың эдилекчизи М.Б. Кенин-Лопсанның "Тыва чоннуң бурунгу ужурлары" - деп номундан ушта бижээн.
...